Hakkari'de Deprem Risk Yönetimi ve Kentsel İyileştirme Projesi: Dirençli Bir Gelecek İnşa Edelim
Hakkari, Doğu Anadolu Bölgesi'nin güneydoğusunda, jeodinamik açıdan kritik bir konumda yer almaktadır. Arabistan ve Anadolu levhalarının kenetlenme kuşağı üzerinde bulunması, bölgeyi Bitlis-Zagros Sütur Zonu, Şemdinli-Yüksekova Fay Zonu ve Başkale Fay Kuşağı gibi önemli Neotektonik dönem yapılarına ev sahipliği yapmaktadır.

Özellikle Türkiye Diri Fay Haritası'nda Güneydoğu Anadolu Bindirme Zonu (GABZ) olarak adlandırılan ve Holosen aktivitesine sahip çok sayıda ters faydan oluşan Hakkari Segmenti, il merkezi ve çevresi için önemli bir neotektonik yapıdır. Ayrıca, Güneydoğu Anadolu Bindirmesi'nin en doğu ucunda yer alan ve sağ yönlü, doğrultu atım karakteri sunan Şemdinli-Yüksekova Fay Zonu da Hakkari için bir diğer önemli deprem kaynağıdır. Bu zon, yaklaşık 20 km genişlikte ve 90 km uzunlukta, K50B genel doğrultulu sağ yanal doğrultu-atımlı aktif bir makaslama zonudur.

Tarihsel olarak Hakkari'nin deprem kuşağında yer almadığına dair yanlış bir algı bulunsa da, yapılan bilimsel çalışmalar ve resmi ilanlar bölgenin 1. derece deprem bölgesi olduğunu net bir şekilde ortaya koymuştur. Ne yazık ki, bu yanlış algıyla inşa edilen mevcut yapı stoku, olası bir şiddetli depremde büyük can ve mal kayıplarına yol açabilecek riskler taşımaktadır. Bu nedenle, olası bir felaketi önlemek ve deprem riskini en aza indirmek amacıyla acil ve kapsamlı adımlar atılması büyük önem arz etmektedir.

Deprem Riskine Karşı Ortak Akıl ve Kapsayıcı Yaklaşım
Hakkari Kamu Kurumları, şehrimizi afetlere karşı dirençli hale getirmek için bilimsel temelli, kapsayıcı ve katılımcı bir afet yönetim politikası benimsemelidir. Bu doğrultuda, tüm paydaşlarla birlikte aşağıdaki adımları hayata geçirmelidir:

Kentte Depreme Karşı Ortak Akıl Buluşması
Depremlerden sonra ilk kez düzenlenecek olan "Kentte Depreme Karşı Ortak Akıl Buluşması" çalıştayları ile kentimizdeki depremleri tüm boyutlarıyla değerlendirilmelidir. Bu buluşmada, 15 farklı konu başlığında kamu kurum ve kuruluşları, sendikalar, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları ve üniversitelerin ilgili temsilcilerinden oluşan toplumun tüm kesimlerini bir araya getirmelidir. Bu yoğun katılımla, kentin afet güvenliğini yükseltmeye yönelik yapılması gerekenler detaylıca ele alınacak ve geliştirilen öneriler ışığında izlenmesi gereken kapsamlı bir yol haritası belirlenmelidir.

Kent Afet Platformu
Afet yönetim sürecindeki tüm çalışmalar için toplumun farklı kesimlerinin görüş, öneri ve değerlendirmelerini almak amacıyla "Kent Afet Platformu" oluşturulmalıdır. İlgili kurum ve kuruluşlar, üniversiteler, meslek odaları ve sivil toplum kuruluşlarından belirlenecek temsilcilerle birlikte, afetlere karşı dirençli bir Hakkari inşa etmek için ortak akılla hareket edilmelidir. Kent Belediye Başkanı katılımıyla gerçekleşecek toplantılarda, Deprem Risk Yönetimi ve Kentsel İyileştirme birimi tarafından afet risk azaltma çalışmaları hakkında bilgilendirme yapılmalı, bilim otoriteleri tarafından yapı envanteri projeleri sunularak ve katılımcıların değerli görüşleri alınmalıdır.

Kapsamlı Yapı Envanteri ve Güvenli Yapılaşma
Hakkari ilgili kurumlar, şehrimizin stratejik planında yer alan "yerleşim alanlarının planlı, güvenli ve sağlam bir şekilde inşa edilmesi ve yeniden yapılandırılması" hedefi doğrultusunda, afetlere karşı dirençli bir kent yaratmayı amaçlamalıdır. Bu kapsamda, mevcut yapı stokunun deprem riski açısından değerlendirilmesi ve güvenli yapılaşmanın teşvik edilmesi temel önceliklerden olmalıdır.

Yapı Envanteri Çalışması
"Kent Depremi Ortak Akıl Buluşması" ve "Afet Bilim Kurulu Toplantısı"nda yapılacak değerlendirmeler neticesinde, kentimizdeki mevcut yapı stoku envanterinin oluşturulması ve yapı güvenliğinin deprem riski açısından değerlendirilmesine yönelik bir proje geliştirilmesi öncelikli hale gelmelidir. Bu çalışmalar, özellikle geçmiş depremlerden en çok etkilenen bölgelerde başlatılmalıdır. Hakkari Belediyesi ile TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Şubesi arasında imzalanacak protokol ile hızla tamamlanacak olan bu envanter çalışmasında:

İnşaat Mühendisleri Odası bünyesindeki tüm inşaat mühendislerine görev verilecek ve tüm konut türü yapıların envanteri çıkarılmalıdır.

Sokak taraması yöntemiyle yapılacak saha çalışmalarında yapıların mevcut durumu tespit edilerek, proje verileri incelenmeli ve binalarda beton çekici yöntemi kullanılarak detaylı veriler elde edilmelidir.

Tüm bu veriler bütünleştirilerek bilimsel yöntemlerle analiz edilerek, yapıların deprem etkisindeki davranış biçimleri belirlenerek bölgesel bazlı sonuçlara ulaşılmalıdır.

Bu çerçevede kentsel iyileştirme modelleri ve dönüşüm stratejileri üzerine çalışmalar yapılmalıdır.

Çalışmanın ilk etabı tamamlandıktan sonra, ikinci etapta tüm kentte ilçelerde ve kırsal alanlarda devam edilmelidir. Uzun vadede ise kent bütününde bulunan tüm yapıların envanterinin çıkarılması hedeflenmelidir. Bu kapsamlı envanter ve diğer risk azaltma çalışmaları tamamlandığında, kentin karşı karşıya kalabileceği afetlerde fiziksel, ekonomik, sosyal, ekolojik ve halk sağlığı açılarından ortaya çıkabilecek zararların azaltılmasına yönelik tedbirler hızlı ve etkin bir şekilde alınabilecektir.

Bina Kimlik Belgesi Sistemi
Yapı envanteri çalışması kapsamında, kentlilerin yaşadıkları binalar hakkında en kapsamlı bilgiye erişimini sağlayan bina kimlik belgesi sistemi geliştirilmelidir. Bu özgün ve örnek proje sayesinde, kentliler belediyeye resmi başvuru yapmaksızın binalarına ait ruhsat, mimari proje, toplanma alanı ve benzeri bilgilere hızlı ve doğrudan erişim sağlayabilecektir. Bina kimlik belgelerine iki boyutlu kent rehberi, internet portalında ve mobil uygulamadan ulaşılabilmelidir. Bu sistem, hem bina sakinlerinin bilinçlenmesine katkı sağlayacak hem de afet anında müdahale ve tahliye ekiplerinin etkinliğini artıracaktır.

Hakkari Depremsellik Araştırması ve Zemin Etütleri
Hakkari'nin depremsellik potansiyelini tüm detaylarıyla ortaya koymak ve buna uygun önlemleri belirlemek amacıyla kapsamlı bilimsel araştırmalar yürütülmelidir.

Kent Depremsellik Araştırması Projesi
"Ortak Akıl Buluşması"nda tespit edilen "kentin deprem riski ve deprem tehlikeleri ile deprem üreten faylarının yeterince bilinmemesi" sorunsalına çözüm olarak, yıkıcı deprem üretme potansiyeline sahip fayların deprem mekanizmasının ve yapısal özelliklerinin araştırılması önerilmelidir. Bu amaçla, Hakkari Belediyesi ve üniversiteler arasında ortak hizmet projesi protokolleri imzalanarak, ülkemizin en kapsamlı deprem araştırma projelerinden biri başlatılabilir.

"Kent Depremsellik Araştırması Projesi" kapsamında:

Kent merkezini referans alan 100 km yarıçaplı çok geniş bir alan proje alanı olarak belirlenerek, bölge illerinin bir bölümünde yer alan faylar da kapsama alınabilir.

Ülkemizde ilk kez bir il sınırları içerisinde kalan tüm alanları etkileyebilecek depremlere kaynaklık edebilecek fay zonlarının paleosismolojik geçmişi ve özellikleri, her segment parçasını kapsayacak şekilde araştırılarak ve bütünleşik olarak modellenmelidir.

MTA tarafından hazırlanan Türkiye Diri Fay Haritası referans alınmakla birlikte, bölgede daha önce yeterince incelenmemiş faylar da araştırılarak fayların segmentasyon yapısı, türü, mekanik, geometrik ve kinematik verileri derlenmelidir.

Proje alanının aktif tektonik incelemesi yapılarak, sismik kaynak olarak tespit edilen tüm ana fay ve bu fayların çok sayıdaki segmenti haritalanmalıdır.

Bu çalışmayı takiben, fay hatlarında jeolojik ve jeomorfolojik olarak en uygun noktalarında bugüne kadar tüm fay zonlarında paleosismolojik hendekler açılmalıdır. Bu hendeklerde akademik çalışma ekiplerince hem fay hareketini gösteren loglar hazırlanarak hem de yaş tayini yapılması için zemin numuneleri alınmalıdır. Alınan tüm numuneler C14 Yaş Tayini analizleri için TÜBİTAK MAM Laboratuvarlarında analiz edilmelidir.

Bu kapsamlı depremsellik araştırması tamamlandığında, hem Hakkari'nin tektonik yapısı ve jeodinamik süreçleri bilimsel açıdan anlaşılmış olacak hem de il sınırları ve yakın çevresindeki fay zonları haritalanarak mekansal planların ve kentsel projelerin afet güvenliğini yükseltecek analizler yapılabilecektir. Ayrıca, kentimizin gelecekte en büyük kaç büyüklüğünde depremle karşı karşıya kalabileceğine, yapıları etkisi altına alacak deprem ivmesinin olası büyüklüğüne ve depremlerin yüzey faylanması yaratma riski taşıyıp taşımadığına ilişkin somut ve net bilgiler elde edilmiş olacaktır.

Zemin Araştırmaları ve Mikrobölgeleme Etüt Raporlarının Hazırlanması
Hakkari ilgili kamu kurumları, "Ortak Akıl Buluşması"nda ele alınacak konulardan biri de, kent tarihi boyunca depremlerden en yüksek derecede etkilenen ve jeolojik olarak çevresinin neotektoniğini ve depremselliğini belirleyen levha hareketi özelliğine sahip davranış özelliklerinin araştırılması ve mikrobölgeleme etütlerine başlanılması önerisidir. Bu doğrultuda, Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının ilgili mevzuatına uygun olarak mikrobölgeleme etüt çalışması başlatılmalıdır.

Mikrobölgeleme etüt çalışması, bir alanın sahip olduğu afet potansiyelinin ve yerleşime uygunluk durumunun belirlenmesi amacıyla yapılan ayrıntılı bir etüt ve analiz çalışmasıdır. Hakkari ilgili kamu kurumları bu çalışmaları, sadece sismik mikrobölgeleme ile sınırlı kalmayıp, depremden taşkına, heyelandan halk sağlığına kadar tüm tehlike faktörlerini içerecek şekilde ve zeminin somut verilerinin elde edildiği ayrıntılı araştırma, deney ve analizlere dayalı olarak planlamalıdır.

Mikrobölgeleme etütleri 2 aşamada yürütülerek, kent sınırlarındaki yaklaşık 714 km² alanda çalışma başlatılmalıdır. Arazi çalışmalarında binlerce metre sondaj, çok noktada jeofizik ölçüm, binlerce kaya ve zemin mekaniği deneyi, heyelan olaylarının izlenmesi için yeteri noktada inklinometre ölçümü yapılmalıdır.

Bu etütlerin özgün bir diğer yönü de tıbbi jeolojik araştırmaları içermesidir. İlgili tüm alanlarda karelaj oluşturularak arazi gözlemleri sonucunda jeokimyasal ve mineralojik analizler yapılmalı, değişik noktalardan kayaç ve mineral örnek alımı gerçekleştirilerek minerolojik analizleri yapılmalıdır. Bu analizler tamamlandığında zemin yapısında insan sağlığını olumsuz etkileyecek ağır metal ve toksik mineral oluşumlarının bulunup bulunmadığı belirlenecektir.

Kentsel Dönüşüm ve Dirençli Kent Stratejileri
Hakkari'nin deprem riskine karşı daha dirençli hale gelmesi için kentsel dönüşüm büyük önem taşımaktadır. Bakanlığın hızla tedbir alması, TOKİ Başkanlığı, Hakkari Belediyesi, Hakkari Valiliği ve Hakkari halkının işbirliği ile bütün kentin kentsel dönüşüm için çalışma başlatması elzemdir.

Kent Belediyesince kendi öz kaynakları ile yürütülecek yapı envanteri, depremsellik araştırmaları ve diğer risk azaltma çalışmalarının sonuçları birbiriyle bütünleştirildiğinde, kentin karşı karşıya kalabileceği afetlerde fiziksel, ekonomik, sosyal, ekolojik ve halk sağlığı açılarından ortaya çıkabilecek zararların azaltılmasına yönelik tedbirler hızlı ve etkin bir şekilde alınabilecektir. Bu kapsamlı projeler tamamlandığında, kent genelinde hayata geçirmek istenilen kapsayıcı ve katılımcı afet risk yönetim sistemi etkin bir şekilde uygulanmaya başlayacak; kentsel dirençliliğini artıracak mekansal planlama, kentsel iyileştirme ve dönüşüm gibi kentimizin geleceğine yön verecek kentleşme stratejilerine altlık oluşturacak temel veriler üretilmiş olacaktır.

Hakkari'nin deprem riskine karşı güçlü, güvenli ve yaşanabilir bir kent olması için bu kapsamlı projelerin hayata geçirilmesi büyük bir gerekliliktir. Halkımızın olası felaketlerde büyük can ve mal kayıpları yaşamadan tedbir alınması için gerekli kurumların hassasiyeti önemlidir.